ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΦΩΝΗΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ

Το Κηρύκειο του Ερμού, Ερμηνείες, Δοξασίες και Πρακτικές του.

Ο Απόλλωνας διευθύνει το χορό των Μουσών με τη λύρα του (Απόλλων μουσηγέτης). Αυτή είναι δώρο του Ερμή, αγγελιοφόρου των θεών. Από την πλευρά του, ο Απόλλων, έχει προσφέρει στον Ερμή το χαρακτηριστικό του έμβλημα, το κηρύκειο. Η μούσα Ευτέρπη, θεά προστάτης της μουσικής, αναπαριστάνεται παίζοντας ένα διπλό φλάουτο. Η Αθηνά έχει αναγνωριστεί σαν δημιουργός του αυλού. Ωστόσο, παίζοντας τον, το πρόσωπό της σημαδεύτηκε από τις γκριμάτσες που έκανε και αυτό προξένησε γέλιο στους θεούς. Γι΄ αυτό η Αθηνά καταράστηκε το όργανο πετώντας το στη γη. Τον αυλό μάζεψε στη συνέχεια ο βοσκός Μαρσύας, ο οποίος κατάφερε με αυτόν να υποτάξει την υλική φύση και τόλμησε να προκαλέσει τον ίδιο τον Απόλλωνα. Με τη βοήθεια της θεάς αρμονίας ο θεός κατάφερε να νικήσει τον Μαρσύα, ο οποίος υπέστη τραύματα από την αποκοτιά του. Από την πλευρά του ο θεός Πάνας διάλεξε σαν όργανο την φλογέρα που οι 5 ήχοι της αντανακλούν την πενταφωνική ρίζα της εκδηλωμένης φύσης.

Το Κηρύκειο, από το ρήμα κηρύσσω, που σημαίνει καθιστώ κάτι δημόσια γνωστό μεγαλοφώνως, αναγγέλλω, διαλαλώ κάτι, ήταν η ράβδος που κρατούσαν στην αρχαιότητα οι κήρυκες κατά την άσκηση των καθηκόντων τους και το σύμβολο επίσης που φέρνει στις διάφορες παραστάσεις ο Θεός Ερμής. Οι κήρυκες στην αρχαιότητα ήταν μια ιδιαίτερη τάξη υπαλλήλων ή υπηρετών που είχαν σαν καθήκον την εξαγγελία των μηνυμάτων και διαταγών της πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας.

 Όπως οι Ολύμπιοι θεοί είχαν σαν αγγελιαφόρο τους κήρυκα τον Ερμή, έτσι και οι αρχαίοι Έλληνες, από τους Ομηρικούς κιόλας χρόνους, είχαν τους κήρυκές τους, τους μεσάζοντες δηλαδή μεταξύ της ανώτερης εξουσίας και του λαού. Τα καλύτερα προσόντα για την ανάδειξη και διορισμό ενός τέτοιου κήρυκα ήταν η γλυκειά (λιγύφθογγος, ηερόφωνος, εύφωνος) και δυνατή φωνή, όπως π.χ. του Στέντορα, του «χαλκεόφωνου» ήρωα του Τρωικού πολέμου που αναφέρει στην Ιλιάδα ο Όμηρος, ο οποίος, όπως λέγεται, είχε μια δυνατή φωνή όσο 50 ανδρών και από το όνομα του οποίου παράγεται η γνωστή έκφραση «στεντορεία φωνή».

Σύμφωνα με το Θουκυδίδη, το κηρύκειο των κηρύκων «όπερ ειώθασι φέρειν οι κήρυκες κατ’ αυτών» (αυτό δηλαδή που φέρουν κατά συνήθεια μαζί τους οι κήρυκες) ήταν «ξύλον ορθόν, έχων εκατέρωθεν δύο όφεις περιπεπλεγμένους και αντιπροσώπους προς αλλήλους κειμένους» (ήταν ένα όρθιο ξύλο, γύρω από το οποίο περιελίσσονταν δύο φίδια με τα κεφάλια τους απέναντι το ένα στο άλλο. Στις παραστάσεις τώρα των αγγείων και άλλων μνημείων τέχνης, το κηρύκειο που κρατά ο Ερμής είναι ανάλογο με την ιδιότητα που αυτός εκάστοτε έχει ως ποιμένας, αγγελιαφόρος και ψυχοπομπός.

Έτσι:

1. Στις αγγειογραφίες που ο Ερμής παριστάνεται σαν ποιμένας που οδηγεί ένα ποίμνιο προβάτων, φέρει στο αριστερό του χέρι μια απλή ποιμενική ράβδο (ή αγκλίτσα), η οποία καταλήγει στο πάνω μέρος της σε δυο διασταυρούμενα κέρατα στο σχήμα ενός ανοικτού στο πάνω μέρος 8 (δηλαδή ενός κύκλου με πάνω του ένα ημικύκλιο. Αυτή η μορφή κηρυκείου συναντάται επίσης σε ειδώλια των Θεσπιών και της Τανάγρας, όπου ο Ερμής παριστάνεται ως κριοφόρος. Οι παραστάσεις αυτές, με αυτό το σχήμα του κηρυκείου, είναι κατά το πλείστον των αρχαϊκών χρόνων μέχρι του 5ου αιώνα π.Χ και φανερώνουν τον ποιμενικό τύπο του Ερμή.

2. Ο θεός Ερμής φέρει στο αριστερό του χέρι το σκήπτρο ενός κήρυκα, ως το αχώριστο και προσωπικό σύμβολό του ως αγγελιαφόρου θεού του Ολύμπου. Σε αυτή την περίπτωση, το Κηρύκειο παριστάνεται σύμφωνα με την παραπάνω περιγραφή του Θουκυδίδη, αποτελείται δηλαδή από μια ράβδο γύρω από την οποία συμπλέκονται δύο φίδια, με τα σώματά τους να σχηματίζουν ένα S, τις ουρές τους ενωμένες και τα κεφάλια τους απέναντι το ένα του άλλου. Αυτό το σχήμα κηρυκείου καθιερώθηκε να κρατούν οι κήρυκες κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους στις αγορές και στις συνελεύσεις, γι’ αυτό και ο Ερμής, σαν κήρυκας των Ολυμπίων Θεών και αγγελιαφόρος των μηνυμάτων τους, έγινε ο προστάτης της τάξεως των κηρύκων, όπως αναφέρουν ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης.

Είναι πάμπολλες οι παραστάσεις του Ερμή σε διάφορα έργα τέχνης που φέρει αυτού του είδους το οφειοειδές Κηρύκειο ως ο αγγελιαφόρος των θεών, ιδιαίτερα σε αγγειογραφίες των κλασσικών χρόνων.

3. Ο Ερμής ως ο αποκοιμιστής (υπνοδότης), ονειροπομπός (προκλητής ονείρων) και ψυχοπομπός (οδηγός των ψυχών) όταν αγγίζει τους αθρώπους με τη μαγική ράβδο του, αντίστοιχα τους αποκοιμίζει, τους φέρνει όνειρα (ή ακόμα τους ξυπνά από τον ύπνο τους) και προσελκύει τις ψυχές των νεκρών οδηγώντας τες στον Άδη – παραδίδοντάς τες ουσιαστικά στον Χάρωνα που τον αναμένει στη βάρκα του. Τα Ομηρικά έπη περιγράφουν αυτή τη μαγική ράβδο ως χρυσή και την ονομάζουν «Κηρυκίνη», ενώ ο Ησύχιος την ονομάζει «Δράκοντα». Με αυτήν ο Ερμής στην Ιλιάδα βυθίζει τους φρουρούς του στρατοπέδου των Ελλήνων σε ύπνο για να περάσει ο Πρίαμος και να ζητήσει από τον Αχιλλέα το πτώμα του γιου του.

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το οκτάσχημο ή οφιδόσχημο κηρύκειό του Ερμή κοσμείται με ταινίες που κρέμονται από την κορυφή της ράβδου ή με ένα άνθος λωτού, και τα δυο σύμβολα ικεσίας και λησμονιάς, καθώς ο θεός παρουσιάζεται να οδηγεί τις ψυχές των νεκρών στον Αδη. Τέτοιες παραστάσεις κηρυκείου φέρουν συνήθως οι λευκές λήκυθοι του 5ου π.Χ αιώνα. Σε μεταγενέστερες απεικονίσεις, πάνω από τα κεφάλια των φιδιών, στην κορυφή της ράβδου, προστέθηκαν δύο φτερούγες, κάνοντας έτσι το Κηρύκειο πτερωτό, όπως και τα σανδάλια του «γρηγορόφτερου» Ερμή.

Στην Ομήρου Οδύσσεια διαβάζουμε:

«Είπε και υπάκουσε ο γοργός του Δία αποκρισάρης. Κι έδεσε ευθύς στα πόδια του τα δύο όμορφα σαντάλια, χρυσά και αιώνια, που μαζί με την πνοή του ανέμου, παντού, σε ατελείωτες στεριές και πέλαγα τον πάνε. Έπειτα πήρε το ραβδί, που ανθρώπων – όσους θέλει – μαγεύει μάτια ή και ξυπνά πάλι άλλους κοιμισμένους. Μ’ αυτό στα χέρια ο δυνατός Αργοφονιάς πετούσε».

Με την προσθήκη ενός σταυρού στο κάτω μέρος του κύκλου του ανοιχτού 8 και την αφαίρεση της υπόλοιπης ράβδου, προέκυψε το αστρονομικό και αστρολογικό σύμβολο για τον πλανήτη Ερμή

Σύμφωνα με το μύθο, ο Ερμής ενώ ήταν ακόμα μωρό κατασκεύασε από το κέλυφος μιας χελώνας και τα νεύρα βοδιών που έκλεψε από τον Απόλλωνα μια λύρα, με την οποία μάλιστα έπαιξε για να εξευμενήσει τον αδελφό του όταν ανακάλυψε την κλοπή. Μαγεμένος τότε ο Απόλλωνας από τον ήχο της, τον συγχώρεσε και αντάλλαξε τη λύρα με την μαγική του ράβδο. Αυτή ήταν η πρώτη μορφή του Κηρυκείου του Ερμή: απλά ένα ξύλο ελιάς (ή δάφνης) με δυο ταινίες που στριφογύριζαν γύρω του. Αργότερα ο Ερμής συνάντησε στην Αρκαδία δύο φίδια που αλληλοσπαράσσονταν. Για να τα χωρίσει έριξε ανάμεσά τους τη ράβδο του κι εκείνα τυλίχτηκαν γύρω της. Από τότε η μαγική ράβδος του, δηλαδή το Κηρύκειο, με δύο τυλιγμένα τώρα φίδια γύρω της, με ενωμένες ουρές και αντικρυστά κεφάλια, έγινε το σύμβολο της ειρήνης και συμφιλίωσης.

Ο μύθος αυτός των διαχωριζόμενων φιδιών μας θυμίζει επίσης έντονα τον αντίστοιχο μύθο για το μάντη Τειρεσία, ο οποίος λέγεται χώρισε κάποτε με τη ράβδο του δυο φίδια που ζευγάρωναν και μεταμορφώθηκε γι’ αυτό το λόγο σε γυναίκα. Μετά από επτά χρόνια, τα ξαναείδε να ζευγαρώνουν και πάλι τα χώρισε και ξανάγινε άνδρας.

Το κηρύκειο μοιάζει τη Ράβδο του Ασκληπιού, που φέρει όμως ένα μόνο φίδι, τυλιγμένο γύρω από μια ράβδο και χωρίς φτερούγες και η οποία χρησιμοποιείται ως σύμβολο των γιατρών και της Ιατρικής Επιστήμης. Στις ΗΠΑ πάντως χρησιμοποιείται σα σύμβολο της ιατρικής αυτούσιο το κηρύκειο, με τους δύο όφεις και τις δύο φτερούγες στην κορυφή, μάλλον λόγω σύγχυσής του με τη ράβδο του Ασκληπιού.

Αξίζει να σημειώσουμε πως το κηρύκειο χρησιμοποιήθηκε σα σύμβολο και σε άλλους πολιτισμούς και ίσως η καταγωγή του να είναι από τη Μεσοποταμία. Στην Ανατολή το χρησιμοποίησαν ιδιαίτερα οι Φοίνικες και οι Χαλδαίοι σα σύμβολο των σκηπτούχων θεών τους, του Βάαλ και της Αστάρτης. Ανάλογα ανευρίσκεται στην Αίγυπτο, στους Ίνκας και σε άλλους πολιτισμούς..

Από τη μεριά της, η εκκλησιαστική ποιμαντορική ράβδος ή «πατερίτσα», που φέρει στην κορυφή ένα σταυρό μεταξύ δύο αντιτιθέμενων φιδιών και αποτελεί σύμβολο της πνευματικής, ποιμαντικής και δικαστικής εξουσίας που έχει ο ορθόδοξος επίσκοπος, προέρχεται καθαρά από το αρχαίο κηρύκειο του Ερμή, αν και οι εκκλησιαστικοί θέλουν να το συνδέσουν δήθεν με το χάλκινο φίδι που ύψωσε ο Μωυσής στην Έρημο και με τη ρήση του Ιησού να γίνουμε «φρόνιμοι ως οι όφεις» (εδώ οι «όφεις» όμως έχουν καθαρά τη σημασία των «γνωστών», των «μυημένων» και όχι των φιδιών, διότι από πού και ως πού είναι «φρόνιμα» τα φίδια;)