Περί του Υψηλού στην τέχνη

Ο Π. Α. Μιχελής στο βαθυστόχαστο, πολύ ουσιαστικό, σπουδαίο σύγγραμμά του υπό τον τίτλο Αισθητική θεώρηση της βυζαντινής τέχνης, Αθήναι 1978, σελ. 332, κάνει λόγο για το Υψηλό στην τέχνη και ειδικότερα στη βυζαντινή. Καταρχάς διαχωρίζει το Ωραίο από το Υψηλό. Το Ωραίο αφορά τη μορφή των έργων, ενώ το Υψηλό αφορά το περιεχόμενό τους, το βαθύτερο νόημά τους. Με το Ωραίο δίνεται στη μορφή ένα περιεχόμενο, ενώ με το Υψηλό δίνεται στο περιεχόμενο μια μορφή. Στο βάθος πάντως κάθε θρησκευτικής καλλιτεχνικής εκδήλωσης κρύβεται και μια διάθεση υψηλή.
Τρεις είναι οι όροι, οι περίοδοι, τα στάδια που χαρακτηρίζουν επιγραμματικά τις μεταπτώσεις του Υψηλού: έκταση, ένταση και έμφαση.
Όταν μία τέχνη βρίσκεται στα σπάργανα, όταν αρχίζει να εκδηλώνεται και να αποκτάει τον δικό της χαρακτήρα, μπαίνει στο στάδιο της έκτασης, αφού χρειάζεται να απλωθεί όσο γίνεται ευρύτερα για να υπάρξει, να αποκτήσει διακεκριμένη οντότητα. Η διάθεση προς την έκταση σημαίνει, κυρίως στην αρχιτεκτονική, διάθεση προς το βαρύ και το ογκώδες, το απροσμέτρητο και το μεγαλειώδες. Σημειωτέον όμως ότι το μνημειώδες δεν είναι βέβαια πάντοτε απόρροια υψηλής διάθεσης.
Όταν ολοκληρωθεί το στάδιο αυτό, η τέχνη περνάει σε εκείνο της έντασης, όπου κάνει έντονη πιά την παρουσία της. Τα μνημειώδη έργα τα διαδέχονται έργα που είναι περισσότερο προσαρμοσμένα στην ανθρώπινη κλίμακα.
Και τέλος εισέρχεται στο στάδιο της έμφασης, με την οποία φιλοδοξεί να κυριαρχήσει στις άλλες τέχνες, να επιβληθεί εν γένει πολιτιστικά. Τα έργα αποτείνονται περισσότερο στα μάτια παρά στην ψυχή. Στη ζωγραφική κυριαρχεί η θεατρικότητα, το πάθος, ο νοσηρός συναισθηματισμός, ο θόρυβος και τα «ξεφωνητά» των ζωγραφισμένων ηθοποιών που υποδύονται κάποια ιερά πρόσωπα, όπως το περιγράφει πολύ εύστοχα ο Φώτης Κόντογλου. Το μυστικό της πίστης χάνεται και δεν απομένει παρά ο τύπος που αρέσκεται σε εξωτερικά μέσα και εκφράσεις προκειμένου να διαλαλήσει την πίστη του. Οι εξαϋλωμένες μορφές γίνονται πιο γήινες και πιο ρεαλιστικές.
«Από το ένα παραπάνω στάδιο στο επόμενο παρατηρείται μια σημαντική εξέλιξη και μεταμόρφωση του χαρακτήρα των έργων και επομένως μια διαφορά στη βίωση του Υψηλού. Φυσικά πίσω από κάθε μεταβολή αισθητικής χροιάς κρύβεται και ανάλογη μεταβολή στην αντίληψη του χριστιανικού ιδεώδους», αποφαίνεται ο Π. Α. Μιχελής.

Φοίβος Ι. Πιομπίνος piombinos.com