Θα ζεις για πάντα κάτω από την Ακρόπολη,αγαπημένε Μίκη… Αναπόσπαστο κομμάτι της Όμορφης πόλης, της Όμορφης Ελλάδας…

Η Ελλαδογραφία όλων των αγαπημένων αναπνέει στου γλαυκού το γειτόνεμα! Είναι ο άλλος κόσμος, ο πέραν της ασχήμιας… Η Ελλάδα που τραγουδάει την ζωή… Που αρμολογά τα πολύτιμα και μας τα επιστρέφει λάμποντα! Η Ελλάδα που γέννησε το Φως και η μοίρα της είναι να το δοξάζει… Η Ελλάδα στο σχήμα του Ουρανού!

Μίκης Θεόδωράκης για την Ρωμιοσύνη: «Εγώ λέω Ελλάδα και τρέμω!»

Αθάνατος!

Πάρα πολλά θα μπορούσα να πω μα διάλεξα να πω αυτά, σαν ένα ματσάκι γιασεμιά…

«Όλα στο Μίκη είναι Μεγάλα… Όλα είναι στον Υπερθετικό βαθμό!» 

Γιάννης Ρίτσος 

Χανιά, Γαλατάς 2005

Με την επονίτισα μητέρα μου και τα παιδιά μου στο σπίτι σου και στις εκδηλώσεις εορτασμού των 80 σου χρόνων… Σου προσφέραμε ένα ματσάκι αγριολούλουδα και γιασεμιά, ένα κομποσχοίνι και ένα σταυρό του Ηλία, του Συροκρητικού δερβίση του μεθυσμένου από Θεό! Και ένα συλλεκτικό βιβλίο με αποσπάσματα από τον Καζαντζάκη… Μιλήσαμε… Απλός, άμεσος, φιλικός, τόσο οικείος!

   Τώρα καθώς σε φέρνω στην οθόνη της ψυχής μου, νιώθω πως σε ένα πράγμα μοιάζατε συγκλονιστικά με τον μπάρμπα Νίκο τον Καζαντζάκη: κάνατε και οι δυο ένα συναρπαστικό προσωπικό Ταξίδι στις ιδέες και τον πολιτισμό, με την αθωότητα και τον ενθουσιασμό του Αναζητητή των πολύτιμων μα πιο πολύ του Επαναστάτη -με τον δικό του τρόπο ο καθένας! Αυτού που θέλει να αλλάξει τον κόσμο: πράγμα ακατανόητο για τους «άλλους» των σκοπιμοτήτων και των συνταγών της επανάστασης! Ψυχές που ήρθαν να αναλωθούν! Να αδειάσουν τον πλούτο του θεϊκού τους ταλέντου! Πώς να καταλάβουν οι μικροί την εξαίσια περιπέτεια της δικής σας ζωής! Για τυχοδιωκτισμό έβλεπαν την ελευθερία από το κοπάδι και την προσωπική αποτίμηση των πραγμάτων! 

   Τα χρόνια της εφηβείας μου με τις αντιδικτατορικές διαδηλώσεις, την μαγεία του αβάν γκαρντ κινηματογράφου και θεάτρου, του έρωτα της γνώσης, των ατέλειωτων ονείρων για την επανάσταση που θα αλλάξει τον κόσμο, οι δίσκοι με την μουσική σου ήταν μια διαρκής συγκίνηση, μια αίσθηση παγκόσμιας αδελφοσύνης… Τα τραγούδια σου, Μίκη, συντροφιά, παρηγοριά, ελπίδα, έμπνευση!

Δικτατορία 1967

Μίκης: «Μη φοβηθείτε!

Αυτοί είναι που φοβούνται τα τραγούδια μας!»

Πολυτεχνείο 1974

Ήχος στ’ αφτιά μου, η μουσική σου Μίκη: «Με τόσα φύλλα σου γνέφει ο ήλιος καλημέρα…»

Ονειρευόσουν την πολιτιστική άνθηση της Ελλάδας και του κόσμου μέσα από την ελευθερία και την δικαιοσύνη!  «Πολέμησα στον Δεκέμβρη!» είπες κάποτε σαν αποτίμηση της ζωής σου! Σίγουρα στον δικό σου Δεκέμβρη πολέμησες, Mίκη! Και για τα δικά σου όνειρα!  «Το τελευταίο ταξίδι μοιάζει με το πρώτο πρώτο» μας είπε εξάλλου ο Οδυσσέας Ελύτης…

   Στο τέλος της ζωής σου δεν υπήρξε άλλος κανείς, ζωντανός, να του απευθυνθείς,  άλλη σχέση υπαρξιακή, σχέση ζωής από τον Δ. Κουτσούμπα του ΚΚΕ;  Τόσο σπαρακτικά κατανοητό!  Στον Δεκέμβρη σου, λοιπόν, Μίκη! Στο δικό σου όνειρο! Για την ελευθερία, τον πολιτισμό, την μουσική, την δικαιοσύνη! Για την ευτυχία του ανθρώπου (Μα και ο Χριστός, ο μεγάλος, ο κρυφός σου έρωτας, Δεκέμβρη γεννήθηκε!)

Σίγουρα διαπέρασες, εξανθρώπισες ακόμα και την σταλινική αριστερά!

   Κανείς δεν μας έδωσε να συνειδητοποιήσουμε τόσο γλαφυρά πως η νεολαία του ΕΑΜ, όπως και των Λαμπράκηδων είχαν μια υπέροχη, φυσική ανεξαρτησία από τα κόμματα…

   Θα μου μείνουν αξέχαστες οι περιγραφές σου για τους νέους αυτούς!  Καμία σχέση με τα κομματικά φαντάσματα της τραγικής μας ιστορίας.  Νέοι σεμνοί, ευπρεπείς, χαρούμενοι, διψασμένοι για ζωή, για μεγάλα ιδανικά, για πολιτισμό!  Με έκανες να συνειδητοποιήσω με τις γλαφυρές σου περιγραφές την υπέροχη φυσική τους ανεξαρτησία από τις σκοπιμότητες των κομμάτων! Ψυχές που ονειρεύονταν και τραγουδούσαν, που διψούσαν για μια όμορφη Ελλάδα, έναν όμορφο κόσμο! Πού πήγαν αυτοί οι Έλληνες… Υπήρξε άραγε αυτή η νεολαία ή την «δημιούργησες» εσύ; Σίγουρα την ενέπνευσες μέσα από το τεράστιο σου χάρισμα!

   Όποιος θέλει να μάθει την Ελληνική ιστορία -και όχι μόνον- από το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο και μετά, έχει τα πολύτιμα αυτοβιογραφικά σου βιβλία… Ο πιο συναρπαστικός αυτόπτης μάρτυρας!

   Επί χρόνια στην εφηβεία μου ζούσα την σπαρακτική διάσταση ανάμεσα στον ηρωικό κόσμο του Ζ, όπως έλεγα τον κόσμο της Επανάστασης, και τον κόσμο της Εντελέχειας, εκεί όπου φυσάς τον κόσμο και σβήνει! Εσύ ήσουν στο πάνθεον του Ζ! Παθιασμένος, ερωτικός, άφοβος, ηρωικός! Έμενε ένα Ιώτα…

Για το ΖΕΙ (Ν)… Μου το ’φερε ευτυχώς αργότερα ένας άγγελος…

  Το 1994 έφυγε η Μελίνα και ο Μάνος! Το 1996 ο Οδυσσέας Ελύτης! Το 2021 εσύ! «Αόρατη» εγώ, σας αποχαιρετώ… Εγώ που στέγασα την θύελλα…   

Αποχαιρετισμοί

15.6.1994, Χατζιδάκις: Νεκροταφείο Παιανίας. «Το πανυγήρι τούτο θα τελειώσει… Μαγεμένη μένει η καρδιά κι ο νους! Μ’ένα τραγούδι πάντα ανοίγει ο δρόμος για τους ουρανούς!»

(Ήμουν κι εγώ εκεί: στο Πολύτροπο με τον Μεγάλο Ερωτικό και την Φλέρυ Νταντωνάκη,  στην Ρωμαϊκή Αγορά,  στο θέατρο Σούπερ Σταρ με την Πορνογραφία το 1982…) 

   6.3.1994, Μελίνα: θυμάμαι το σπίτι της Αθηναίων Εφήβων κάτω από τον Λυκαβηττό,.. ανοιχτό, κόσμος να μπαινοβγαίνει σιωπηλός… και ο Ζυλ Ντασσέν να περιφέρεται σαν χαμένος…

   18.3.1996, Οδυσσέας Ελύτης: του κάναμε ένα αγριοπαράξενο ξόδι με τον Ηλία… Με στάρι, ρόδι, κρασί… Σε ψάλλαμε στα ελληνικά και τα αραβικά, Οδυσσέα…

   Τους τίμησα και τους ξεπροβόδισα ως Οικοδέσποινα της αγαπημένης πόλης… Και σένα Μίκη, με το «Δοξαστικό» των παιδιών μου…

από τον Άγγελο Πάτερο

Έφυγε ο Μίκης… Μια προσωπικότητα που σφράγισε τον ελληνικό πολιτισμό του 20ου αιώνα, εμπλουτίζοντας και ανανεώνοντας την μυθολογία, την αισθητική και το φαντασιακό του ελληνικού λαού, αντλώντας από όλα τα ποτάμια της ελληνικής παράδοσης μέσα στους αιώνες… Θα βρει κανείς στο έργο του μνήμες και απόηχους του Βυζαντίου, την αρχετυπική έκφραση του δημοτικού τραγουδιού, τον λαϊκό πολιτισμό, αλλά και την σύγχρονη λόγια ποίηση και τόσα άλλα. Το έργο του πολυσχιδές και αχανές… Μια κληρονομιά για την Ελλάδα, μια πυξίδα για να περιηγηθούμε το παρελθόν -ως ένας θησαυρός ελληνογνωσίας που είναι-, αλλά και να πορευτούμε στο μέλλον… Δεν το φανταζόμασταν με τον αδερφό μου, Ισίδωρο, όταν ηχογραφούσαμε ένα από καρδιάς μουσικό αφιέρωμα στον Μίκη για τα γενέθλιά του πριν από λίγο καιρό ότι η δουλειά μας αυτή θα αποδεικνυόταν αποχαιρετιστήριο τραγούδι στον μεγάλο Καλλιτέχνη και ύστατη έκφραση ευγνωμοσύνης για την μέγιστη προσφορά του… Μίκη Θεοδωράκη ας είσαι ευλογημένος στους αιώνες και είθε το πνεύμα σου να μας καθοδηγεί στους χαλεπούς καιρούς που διανύουμε, θυμίζοντάς μας τα ευγενέστερα χαρακτηριστικά του ελληνισμού!

Ναι, Μίκη!

Τη ρωμιοσύνη μην την κλαις

εκεί που πάει να σκύψει

με το σουγιά στο κόκκαλο

με το λουρί στο σβέρκο

Να τη πετιέται από ‘ξαρχής

κι αντριεύει και θεριεύει

και καμακώνει το θεριό

με το καμάκι του ήλιου!

Εγώ διάλεξα συνομιλητή μου τον Ελληνικό λαό!

(Κι εγώ Μίκη, την Ελλάδα, στο πάνω πάτωμα του Κόσμου! Τον Εαυτό σου εντέλει διαλέγεις…)

Είσαι Έλληνας! Αυτός που ήσουν θα γίνεις ξανά!

Για όλα έχει δικαίωμα ο άνθρωπος, εκτός από το να είναι δυστυχισμένος!

Ένα κι ένα μπορεί να κάνουν χίλια!

Γιατί έχω τρεις ζωές: Η μια για να πονάει, η άλλη για να θέλει, κι η τρίτη για να νικά!

O άνθρωπος γίνεται αθάνατος μόνον με τα πνευματικά έργα, οι αρχαίοι Έλληνες είναι αθάνατοι, διότι μέσα στην Αντιγόνη υπάρχει η πνοή τους.

Ο Θεός για μένα είναι ο νόμος της συμπαντικής αρμονίας!

Ποιος κάθεται πια κάτω από τον νυχτερινό ουρανό να ψάξει τους αρμονικούς νόμους των άστρων; Εγώ από μικρό παιδί ήθελα να βρω τον Θεό, αλλά Θεός ακριβώς ήταν ο νόμος: η αρμονία. Την αρμονία του σύμπαντος μπορείς να τη βρεις σ’ ένα τραγούδι, σ’ ένα ποίημα, σ’ έναν στίχο. Η τέχνη είναι αυτή που μας ενώνει με τη συμπαντική αρμονία και τότε γινόμαστε άνθρωποι.

Το λαϊκό τραγούδι είναι για να θυμάσαι και το ελαφρό για να ξεχνάς!

«Πόσο μεγάλος που είσαι, Μίκη! Και σου ’δωσαν αυτό το μικρό όνομα. Λοιπόν. να σε λέμε Ουρανομήκη…».

Ειρηναίος Γαλανάκης, επίσκοπος Κισσάμου

Όπου, κάτι απόλυτα πολιτικό δεν είναι άλλο παρά η σύνδεση τής τέχνης, τής ποίησης, τής επανάστασης, τού θανάτου, τού θρήνου, τού τραγουδιού, όλα μαζί συνδυασμένα!

Οικουμενικός! Αυτό σημαίνει να κάνεις τις καρδιές να τραγουδούν την μεγάλη ποίηση καταργώντας κάθε είδους μεταξύ τους διαχωρισμό! Θα έπρεπε να τιμηθείς με ένα «άλλο» βραβείο…

   Καλό Ταξίδι αγαπημένε μας Μίκη! Θα μείνεις για πάντα στην καρδιά μας, Γιορτή! Γιορτή της Ελλάδας! Γιορτή του πολιτισμού, της μουσικής, των πανανθρώπινων αξιών! Σ’ ευχαριστούμε! Εσένα τον ψάλτη κομμουνιστή του «αριστερού Ιησού» που θεωρούσες το «Τη υπερμάχω» ό,τι βαθύτερο -το σημαντικότερο άκουσμα για σένα!

Δεν θα μπορούσες να φτιάξεις τίποτα λιγότερο από έναν μουσικό γαλαξία!

Ζω πάντα με δύο ήχους: έναν πολιτικό κι έναν μουσικό! 

Ειπώθηκε: «Η Ελλάδα ήταν ο Μάνος και ο Έλληνας ήταν ο Μίκης!»

«Ο Μίκης είναι ο πατέρας μας και ο Μάνος η μητέρα μας!»

1983, Βραβείο Λένιν για την Ειρήνη. «Δεν είμαι ήρωας. Οι ήρωες πεθαίνουν νέοι. Είμαι ένας πολίτης που κάνει το καθήκον του»,

Όσον αφορά στα εθνικά θέματα έμαθα να είμαι μόνο Έλληνας! Με ενδιαφέρει πραγματικά το καθολικό, το εθνικό. Είχα την ευτυχία να εκφράσω μουσικά τον ελληνικό λαό σε κρίσιμες στιγμές!

Εμένα η μουσική μου είναι υπαρξιακή, βιωματική. Δεν με ενδιαφέρουν οι κανόνες. Δεν θα καταλάβει κανείς την Πρώτη Συμφωνία αν δεν ξέρει την ψυχική κατάσταση του ανθρώπου που τη συνέθεσε. Δεν νομίζω να έχει γραφτεί άλλη συμφωνία σε σκηνή στρατοπέδου. Για εμένα ήταν ένας πρωτότυπος μηχανισμός λύτρωσης. Κανείς δεν το καταλάβαινε αυτό. Εγώ απομονωνόμουν, λυτρωνόμουν και γλίτωνα την τρέλα!

Θεωρώ το μουσικό μου έργο ως ένα ενιαίο σύνολο. Άλλωστε επιδιώκω τα έργα της ίδιας περιόδου (και όχι μόνο) να ενώνονται σε μικρά σύνολα έργων (τραγούδια, συμφωνίες, όπερες) με κοινά μουσικά θέματα, ώστε να ταξιδεύουν στον χρόνο συντροφικά και όλα μαζί να αποτελούν μικρούς μουσικούς γαλαξίες. 

«Εκείνη την εποχή ο Μ. Θεοδωράκης, με την πολιτική του ταυτότητα, ήταν σαν αρχηγός κράτους, ήταν η Ελλάδα!»

Το ερώτημά μου από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου ήταν ένα: «Γιατί ζω;».

Τα κόμματα έρχονται και παρέρχονται, η πατρίδα μένει! Εγώ είμαι με την πατρίδα! Έκανα τον Ελληνικό λαό να τραγουδάει ΠΑΤΡΙΔΑ!

Είμαι Ελληνολάτρης! Αγάπησα την Ελλάδα! Αγάπησα την  ελευθερία!

Εγώ έχω επιλέξει να συνομιλώ με τον Ελληνικό λαό!  

Εμείς οι Έλληνες είμαστε πιο πλούσιοι αρμονικά και μελωδικά από την λεγόμενη ποπ κουλτούρα που είναι πολύ πιο πίσω από μας! Ρυθμολογικά δεν πιανόμαστε, έχουμε τα 4/8, τα 5/8, τα 7/8. Αυτοί, ένα-δύο, ένα-δύο, μονοτονία. Γνώρισα τους Genesis. Αυτοί είχαν έρθει να με βρουν στο ξενοδοχείο όπου έμενα και μου είπαν ότι είχαν πρότυπό τους το «Άξιον Εστί» – άκου τώρα! Τόσο μάλιστα, ώστε πήραν και το όνομά τους από το κεφάλαιο του Ελύτη, «Η Γένεσις», στον δίσκο με το «Άξιον Εστί».

Ο Μίκης Θεοδωράκης δημιούργησε το «έντεχνο λαϊκό τραγούδι» σαν νέα συνείδηση στη μουσική μας, αρρήκτως συνδεδεμένη με την μοναδική ψυχική και πνευματική ιδιοσυγκρασία του Έλληνα και της μουσικής του παράδοσης συν τα πάθη της ρωμιοσύνης, όπως μοναδικά ο ίδιος μας τα ιστόρησε! Σταχυολογώ:

   «Αυτό που λέμε βυζαντινός πολιτισμός ζει, υπάρχει. Ήταν μια θάλασσα και έμεινε το αλάτι. Βλέπουμε πώς εκδηλώνεται αυτό το πράγμα στη λαϊκή αρχιτεκτονική, στο λαϊκό κέντημα, στον χορό, στη γλώσσα.

   Όταν τραγουδάει ο λαϊκός τραγουδιστής, δεν τραγουδάει απλά, τραγουδάει πάρα πολύ σύνθετα. Οι χορδές του πάλλονται κατά τον άλφα τρόπο, η αναπνοή του γίνεται κατά τούτο το σύστημα, η άρθρωση βγαίνει έτσι κι όχι αλλιώς, τα φωνήεντά του έχουν μια ξεχωριστή απόχρωση και ούτω καθ’ εξής. Βρισκόμαστε, δηλαδή, μπροστά σε μια τεχνική που βγαίνει μέσα από αιώνες. Ανήκουμε σε άλλο, διαφορετικό κορμό.

   Το τραγούδι, γενικά, έχει μορφή, έχει και συνείδηση.

Το λαϊκό τραγούδι είναι ζωντανό, απ’ αυτό μπορείς να τα πάρεις όλα.

   Το κλίμα που γεννάει τα γνήσια λαϊκά τραγούδια είναι τα πάθη της ρωμιοσύνης. Κι εδώ ακριβώς έρχεται το έντεχνο λαϊκό τραγούδι σαν καρπός, σαν νέα συνείδηση στη μουσική μας!»

Το τελευταίο τραγούδι που διηύθυνες κλαίγοντας στην συναυλία στο Καλλιμάρμαρο: 

«Mε τι καρδιά, με τι πνοή,

τι πόθους και τι πάθος,

πήραμε τη ζωή μας· λάθος!

κι αλλάξαμε ζωή».

Νιώθω τόσο πλήρης και ευτυχής, που θα ‘ναι άδικο να ζήσω κι άλλο!

Τελικά τους νίκησε όλους η μουσική σου, Μίκη! Το θεϊκό σου  ταλέντο!

Ισίδωρε, συγκλονιστικό το “Δοξαστικό” σου στον Μίκη στα τελευταία του γενέθλια! Ο Ουρανομήκης μας πέταξε στ’ Άστρα! Ψυχή που αγαπήσαμε βαθιά…

Ένιωθα ασφαλής, Μίκη, να σε νιώθω να αναπνέεις εκεί στου Φιλοπάππου και να ονειρεύεσαι έναν όμορφο κόσμο…

   2 Σεπτεμβρίου2021: έφυγες ήσυχα, το πρωί… εγώ στην θάλασσα του Σουνίου υμνούσα την ελληνική αίσθηση…

   Τα τελευταία σου λόγια: «Το σώμα μου πονάει μόνο όχι η ψυχή μου!»

   Από τις 9 Σεπτεμβρίου αναπαύεσαι στον Γαλατά, στα Χανιά, στην αγαπημένη Κρήτη που σε γέννησε!

   Ήσυχη τώρα πως είσαι στην ουρανοπαρέα με τον Ηλία μου και τον Νάρκισσο… Ο Αρχάγγελος σε πήρε στα φτερά του και σε ανέβασε στην Πατρίδα… Το Δώρο μας, Μιχαήλ, Θεού δωράκι. Γιατί πολύ αγάπησες την Ελλάδα και αγαπήθηκες από τον κόσμο…«Έφερες την ποίηση στο τραπέζι του λαού, πλάι στο ποτήρι και το ψωμί του», έγραψε για σένα ο Γιάννης Ρίτσος

Τον αντρειωμένο μην τον κλαίς όσο κι αν αστοχήσει! Κι αν αστοχήσει δυο και τρεις πάλι αντρωμένος είναι!

ΥΓ.

Το λαϊκό ορατόριο «Άξιον Εστί» του Μίκη Θεοδωράκη σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη είναι το εμβληματικότερο, ελληνικά Παγκόσμιο, Έργο τέχνης του 20^ου αιώνα! 

   Τι γεννά η Κρήτη! Ο Οδυσσέας από το Ηράκλειο, ο Μιχαήλ από τα Χανιά!

  Έλεγε ο μεγάλος Αμερικανός ποιητής Ουόλτ Ουίτμαν πως δεν υπάρχουν μεγάλα έργα χωρίς μεγάλο κοινό! Ναι, υπήρξε η Ελλάδα του Άξιον Εστί!  Υπάρχει! Νυν και Αεί στο πάνω πάτωμα του κόσμου!

Χαίρε!

Πού βρίσκεται η αλήθεια, θα φανεί μια μέρα, όταν δεν θά ‘μαστε πια εδώ. Θα είναι, όμως, εάν αξίζει, το έργο κάποιου απ’ όλους εμάς. Και αυτό θα σώσει την τιμή όλων μας – και της εποχής μας.

Οδυσσέας Ελύτης