Demetrio Stratos (1945-1979) – Στα όρια της φωνής

Οι αναφορές στο μουσικό έργο του έλληνα Demetrio Stratos ( Ευστράτιος Δημητρίου )  δυστυχώς δεν είναι πολλές ούτε στο ελληνικό ραδιόφωνο ούτε στις ηλεκτρονικές σελίδες. Έτσι, κάθε φορά που σκοντάφτω πάνω σε κάποιο κείμενο σχετικό με εκείνον, χαίρομαι πολύ και χωρίς δεύτερη σκέψη κλικάρω πάνω του.

Η πρώτη μου γνωριμία με τον Demetrio Stratos ήταν από αληθινό έντυπο περιοδικό ( αρχές του 2000 ) και όχι από κλικ. Από άρθρο του Φώντα Τρούσα στο περιοδικό JAZZ & ΤΖΑΖ με τη συνοδεία cd το οποίο και όταν άκουσα έμεινα με το στόμα ανοιχτό. Απόρησα που στην μουσικολογία δεν μας ανέφεραν ούτε μία φορά τον Stratos. Σήμερα λοιπόν μπήκα να διαβάσω το μπλογκ του ίδιου δημοσιογράφου, το Δισκορυχείον , και με μεγάλη μου χαρά είδα πρώτο πρώτο άρθρο σχετικό με τον αγαπημένο Demetrio Stratos.

Σας το παραθέτω όπως είναι μέσα από το μπλογκ του, διότι με λίγα λόγια ο κ. Τρούσας παρουσιάζει με ακρίβεια το περιεχόμενο και τη σημαντικότητα του έργου του.

«Τον προηγούμενο Ιούνιο, το τριήμερο 7-9, πραγματοποιήθηκε στο ΚΠΙΣΝ (Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος) το αφιέρωμα της Εναλλακτικής Σκηνής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, στον Demetrio Stratos. Για τις ανάγκες εκείνων των εκδηλώσεων μου ζητήθηκε ένα κείμενο, που θα έμπαινε στο έντυπο πρόγραμμα – κείμενο, που, αρχικώς, ήθελα να έχει μια κάπως πιο «σκληρή» μορφή. Να επικεντρώνεται, δηλαδή, στο εντελώς πρωτοποριακό και προσωπικό έργο τού Stratos και να μην είναι ένα γενικότερο βιογραφικό. Η γνώμη των υπευθύνων ήταν, όμως, διαφορετική. Ήθελαν ένα κείμενο γενικότερο και πιο βατό (να το πούμε έτσι), επειδή ο Demetrio Stratos εξακολουθούσε (και εξακολουθεί εννοείται) να αποτελεί μια, γενικώς, αγνοημένη, στην Ελλάδα, καλλιτεχνική προσωπικότητα. Ήταν σωστή η συγκεκριμένη παρατήρηση, ολόσωστη θα έλεγα, κι έτσι δεν είχα παρά να συμφωνήσω πως το κείμενο θα έπρεπε να γραφεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να αφορά στον «πολύ κόσμο». Αυτό το κείμενο το μεταφέρω, τώρα, και στο δισκορυχείον.

Ποιος είναι αυτός ο ελληνικής καταγωγής μουσικός, που γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και καθόρισε τόσο πολύ με το έργο του, στην Ιταλία πια της δεκαετίας του ’70, τα όρια της ανθρώπινης φωνής;

Παρότι έχουν γραφτεί λίγα κείμενα στην Ελλάδα, από τον πρόωρο θάνατό του και μετά, και παρά το γεγονός πως στην εποχή του διαδικτύου πολλά από εκείνα που κατόρθωσε ο ίδιος να πράξει στη σύντομη ζωή του είναι πλέον στη διάθεση των πάντων, ο Demetrio Stratos θα λέγαμε πως εξακολουθεί να παραμένει μια τρανή «περίπτωση» προς εξερεύνηση για έναν απλό, απλούστατο λόγο. Όσα μπόρεσε να πετύχει με τις εργασίες και τις ερευνητικές προσπάθειές του, πάντα προς την κατεύθυνση τιθάσευσης της ανθρώπινης φωνής, παραμένουν εν πολλοίς αξεπέραστα. Και αυτό το «αξεπέραστο» είναι η κρίσιμη λέξη, προκειμένου o σημερινός μουσικόφιλος και ερευνητής να προχωρήσει στο επόμενο βήμα…

Γεννημένος στην Αλεξάνδρεια το 1945 ως Ευστράτιος Δημητρίου, ο νεαρός Demetrio σπουδάζει αρχικά πιάνο και φυσαρμόνικα, αλλά βασικά γίνεται μέτοχος της μουσικής πανσπερμίας της Ανατολής (ελληνικά, αραβικά και ευρωπαϊκά τραγούδια, βυζαντινή μουσική, οι ήχοι του ροκ εν ρολ, που κατέφθαναν στην Αίγυπτο), ένα γεγονός που θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό τη μετέπειτα καλλιτεχνική οντότητά του.

Στην Ιταλία από τα 17 χρόνια του (1962), για να σπουδάσει Αρχιτεκτονική στο Πολυτεχνείο του Μιλάνου, ο Demetrio Stratos πολύ γρήγορα θα αντιληφθεί πως η μουσική θα είναι εκείνη που θα ορίσει όλες τις παραμέτρους της ζωής του, καθώς αρχίζει σταδιακά να αφοσιώνεται σ’ αυτή.

Βρισκόμαστε στη μεγάλη ακμή της ιταλικής ποπ, στα μέσα της δεκαετίας του ’60, όταν ο Demetrio Stratos θα μπει, ως πιανίστας-οργανίστας, σ’ ένα από τα καλά συγκροτήματα της εποχής, τους Ribelli, συνοδεύοντας (όλοι μαζί) ένα «αστέρι» εκείνων των χρόνων, τον Adriano Celentano. Και ήταν 1966, όταν ο Demetrio θα τραγουδήσει για πρώτη φορά σε δίσκο, πάντα δίπλα στον ιταλό σταρ.

Η ιστορία με τους Ribelli θα τραβήξει μέχρι το 1969, με τον Demetrio να φανερώνει στοιχεία μεγάλου ερμηνευτή (μπορούσε να αποδίδει με πάθος τρυφερές ηλεκτρικές μπαλάντες, αλλά και πιο δυναμικά άσματα), δίχως κάτι να προμηνύει εκείνο που θα επακολουθούσε.

Το 1970 είναι μια καθοριστική χρονιά για τον Demetrio Stratos. Γεννιέται η κόρη του Αναστασία, ενώ παράλληλα κάνουν την εμφάνισή τους οι πρώτες ανησυχίες του σε σχέση με το τι είναι η φωνή και, βασικά, με το τι είναι εκείνο που συνδέει τον έναρθρο λόγο με την άναρθρη φωνητική επικοινωνία των βρεφών. Συγχρόνως είναι και η εποχή των progressive rock συγκροτημάτων και κάπως έτσι δημιουργούνται οι Area – International POPular Group το 1972 (από τον Demetrio και μερικούς ακόμη φίλους του), μια μπάντα που έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο (σε δισκογραφία και συναυλίες) στην Ιταλία της δεκαετίας του ’70. Εκεί, με τους Area, κι έχοντας δίπλα του τον παραγωγό Gianni Sassi (της δισκογραφικής εταιρείας Cramp Records), ο Demetrio Stratos, αρχίζει να βάζει σε κεντρικό πλάνο τη φωνή του. Και είναι οι δίσκοι του με τους Area «Arbeit Macht Frei» (1973), «Caution Radiation Area» (1974), «Crac!» (1975), «Are(A)zione» (1975), «Maledetti» (1976) και «Gli Dei Se Ne Vanno, Gli Arrabbiati Restano!» (1978), που γράφουν έκτοτε ιστορία.

Μέσα σ’ αυτά τα άλμπουμ ο Demetrio Stratos είχε την ευκαιρία να συνδέσει όλα εκείνα που τον ενδιέφεραν σ’ ένα σώμα. Κατ’ αρχάς τις έρευνές του για τη φωνή (στο «Gli Dei Se Ne Vanno…» για παράδειγμα τον ακούμε να αποδίδει τριφωνίες!), τις αγωνίες του για τα κοινωνικά ζητήματα της εποχής, έτσι όπως τα αντιλαμβανόταν τότε το μεγαλύτερο τμήμα της (ιταλικής) αριστεράς (όχι τυχαίως κάθε live των Area τελείωνε με την εκτέλεση της Διεθνούς) και βεβαίως τις μουσικές στοχεύσεις του, που πήγαιναν παράλληλα και με τις φωνητικές έρευνές του – ξεχωριστό κεφάλαιο εδώ (μαζί με τις επεκτάσεις του σε ποικίλες μουσικές κουλτούρες, αραβικές, ασιατικές, αμερικάνικες κ.λπ.) κατέχει και η ελληνική γλώσσα και παράδοση με το «Cometa Rossa» (Άνοιξε χείλι μου άνοιξε / γλυκά να τραγουδήσω…), τα ηπειρώτικα μοιρολόγια, το παιδικό τραγουδάκι «O Tzitziras o Mitziras»…

Συγχρόνως, όμως, με τις απαιτήσεις ενός επιτυχημένου rock / fusion γκρουπ, όπως ήταν οι Area (συναυλίες ακόμη και στην Κούβα, δίσκοι, τηλεόραση κ.λπ.), ο Demetrio Stratos έχει σε κίνηση, από νωρίς, την προσωπική και πιο ριζοσπαστική παραγωγή του. Ήδη από το 1974 τραγουδά κάποια από τα «Mesostics» του John Cage (διάσημος αμερικανός συνθέτης της πρωτοπορίας), τα φωνητικά σύνολα λέξεων δηλαδή, στα οποία κάθε γράμμα αντιστοιχούσε σε διαφορετικό τυπογραφικό χαρακτήρα, ούτως ώστε να υποβάλλεται στον εκτελεστή ένας τρόπος ανάγνωσης-ερμηνείας, ενώ συνεργάζεται με visual artists (Gianni-Emilio Simonetti) και συνθέτες της avant-garde (Juan Hidalgo, Walter Marchetti).

Το 1976 ο Demetrio Stratos δίνει διαλέξεις, σχετικές πάντα με τις έρευνές του γύρω από τη φωνή, στο Ινστιτούτο Γλωσσολογίας τους Πανεπιστημίου της Πάντοβα, ενώ κυκλοφορεί και τον πρώτο προσωπικό μεγάλο δίσκο του (LP), που είχε τίτλο «Metrodora» (από το όνομα μιας φημισμένης ιατρού της πρώιμης βυζαντινής εποχής). Εδώ εντυπωσιάζουν οι διπλοφωνίες του. Ο Demetrio είναι ήδη ένα φωνητικό φαινόμενο, καθώς μέσα από τη μελέτη και την άσκηση έχει καταφέρει να ελέγχει πλήρως εισπνοή και εκπνοή, χειριζόμενος τον αέρα με τον δικό του ιδιόμορφο τρόπο (χρησιμοποιώντας ακόμη και μικροαντικείμενα μπροστά από το στόμα του, μεμβράνες ή κουκλάκια, ώστε να δημιουργεί συγκεκριμένες συμβολές).

Δύο χρόνια αργότερα (1978) το «Cantare La Voce» ακούγεται ακόμη πιο εντυπωσιακό, καθώς εδώ ο Stratos μπορεί να παράγει πλέον και να ηχογραφεί τριφωνίες, με τη φήμη του πια να επεκτείνεται και στην Αμερική, αφού ως προσκεκλημένος του John Cage μαγεύει τους πάντες, με τους φωνητικούς ακροβατισμούς του, στο Roundabout Theatre της Νέας Υόρκης.

Κι ενώ η καριέρα του εξελίσσεται με εντυπωσιακό τρόπο, με τον ίδιο να ξεφεύγει εντελώς απ’ οτιδήποτε του είχε παραδοθεί έως τότε γύρω από τη φωνή (καθώς είχε φθάσει να παράγει τετραφωνίες, με νέες εγγαστριμυθικές και άλλες αδιανόητες τεχνικές) φθάνουν τα κακά νέα…

Τον Απρίλιο του 1979 ο Demetrio Stratos διαγιγνώσκεται με απλαστική αναιμία. Η κατάσταση της υγείας του επιδεινώνεται ταχέως, ενώ μεταφέρεται στο Memorial Hospital της Νέας Υόρκης για θεραπεία. Οι φίλοι του, πίσω στην Ιταλία, ετοιμάζουν συναυλία συμπαράστασης για την 14η Ιουνίου, όμως μια μέρα νωρίτερα ο Demetrio θα φύγει από τη ζωή στα 34 χρόνια του. Παρά ταύτα η συναυλία δεν θα ματαιωθεί. Πάνω από εκατό συνάδελφοί του (μέλη συγκροτημάτων κ.λπ.) και δεκάδες χιλιάδες θιασώτες της μουσικής του θα συγκεντρώνονταν εκείνη την καλοκαιρινή μέρα στην Arena Civica του Μιλάνου για το ύστατο χαίρε…

Το πρόωρο τέλος του Demetrio Stratos, μαζί με τα σπάνια και αξεπέραστα επιτεύγματά του, είναι εκείνα που χτίζουν, έκτοτε, τον ζωντανό θρύλο του».

Πηγή: Δισκορυχείον/DEMETRIO STRATOS (1945-1979) – ΣΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΩΝΗΣ