Γλωσσικά τινα (ΝΘ’): τα ουσιαστικά που λήγουν σε –ισμός

Η κατάληξη –ισμός είναι ένα παραγωγικό επίθημα της αρχαίας και της νεοελληνικής,   αποτελεί ενισχυμένη μορφή του επιθήματος -μός και προέρχεται αρχικά από ρήματα σε –ίζω (λ.χ. εθίζω>εθισμός, αποικίζω>αποικισμός, χωρίζω>χωρισμός, φωτίζω>φωτισμός). Το νεοελληνικό αντίστοιχο αποτελεί μεταφορά ξένων όρων σε –ism (αγγλ.), σε –isme (γαλλ.) και σε –ismus (νεολατ. και γερμ.), που απαντά σε ονομασίες θεωριών, θρησκειών, καλλιτεχνικών κινημάτων ή φιλοσοφικών απόψεων λ.χ.  κομμουν-ισμός (πβ. γαλλ. communisme), ισλαμ-ισμός (πβ. γαλλ. islamisme), εξπρεσιον-ισμός (πβ.  γερμ. Εxpressionismus) , φασ-ισμός (πβ. ιταλ. fascismo).
΄Οπως προαναφέρθηκε, στη νεοελληνική τα ουσιαστικα σε –ισμός  αποτελούν στην πλειονότητά τους εξελληνισμένους ξένους όρους, οι οποίοι δεν είναι κατανόητοι   στους ΄Ελληνες που δεν μιλούν ξένες γλώσσες και επομένως αγνοούν την ετυμολογική προέλευση των εν λόγω όρων.  Με τα χρόνια έχουν αρχίσει ωστόσο να καθιερώνονται αυτοί, μολονότι  η πλουσιότατη γλώσσα μας, η κατεξοχήν γλώσσα της φιλοσοφίας και των ιδεών, διαθέτει αντίστοιχης σημασίας παλαιότερους  και πολύ εύστοχους όρους. Για να γίνουμε πιο κατανοητοί θα παραθέσουμε τους εξελληνισμένους όρους και τους αντίστοιχους ελληνικούς:
Ακτιβισμός (πβ. γαλλ. activisme) – πρακτικισμός, αλτρουισμός (πβ. γαλλ. altruisme) – φιλαλληλία, βερμπαλισμός (πβ. αγγλ. verbalism) – μεγαλοστομία, ρητορισμός,  βιταλισμός (πβ. γαλλ. vitalisme) – ζωτικοκρατία, ζαμανφουτισμός (πβ. γαλλ. je-m’en foutisme) – οχαδελφισμός,  ιμπεριαλισμός (πβ. γαλλ. imperialisme) – ηγεμονισμός, επεκτατισμός, καπιταλισμός (πβ. γαλλ. capitalisme) – κεφαλαιοκρατία, κολονιαλισμός (πβ. γαλλ. colonialisme) αποικιοκρατία κομμουναλισμός (πβ. γαλλ. communalisme) –  κοινοτισμός, κομμουνισμός (πβ. γαλλ. communisme) – κοινοκτημοσύνη), κομφορμισμός (πβ. γαλλ. conformisme) – συμβατισμός, κρετινισμός (πβ. γαλλ. cretinisme) – ηλιθιότης, λιμπεραλισμός (πβ. γαλλ. liberalisme) – φιλελευθερισμός, ματεριαλισμός (πβ. γαλλ. materialisme) – υλισμός,  μερκαντιλισμός (πβ. γαλλ. mercantilisme) – εμποροκρατία, μιλιταρισμός (πβ. militarisme) – στρατοκρατία, μοραλισμός (πβ. γαλλ. moralisme) – ηθικολογία, ναζισμός (γερμ. Nazismus) –  εθνικοσοσιαλισμός (εκτός αν ο ξένος όρος αναφέρεται στο γερμανικό χιτλερικό καθεστώς, νιχιλισμός (πβ. γαλλ. nihilisme) – μηδενισμός, νομιναλισμός (πβ. γαλλ. nominalisme) – ονοματοκρατία, ντετερμινισμός (πβ. γερμ. Determinismus) – αιτιοκρατία, οπορτουνισμός (πβ. γαλλ. opportunisme) – καιροσκοπισμός, οπτιμισμός (πβ. γαλλ. optimisme) – αισιοδοξία, ουρμπανισμός (πβ. γαλλ. urbanisme) – αστυφιλία, πολεοδομία, παγανισμός (πβ. γαλλ. paganisme) – ειδωλολατρία, πολυθεϊσμός, πεσιμισμός (πβ. γαλλ. pessimisme) – απαισιοδοξία, πλουραλισμός (πβ. γαλλ. pluralisme) – πολυφωνία, ποζιτιβισμός (πβ. γαλλ. positivisme) – θετικισμός, ρασιοναλισμός (πβ. γαλλ. rationalisme) – ορθολογισμός, ρατσισμός (πβ. ιταλ. razzismo) – φυλετισμός, σπιριτουαλισμός (πβ. γαλλ. spititualisme) – πνευματοκρατία, πνευματισμός, φασισμός (πβ. ιταλ. fascismo) – ολοκληρωτισμός, απολυταρχία (εκτός αν ο ξένος όρος αναφέρεται στο συγκεκριμένο ιταλικό πολίτευμα), φαταλισμός (πβ. γαλλ. fatalisme) – μοιρολατρία, φορμαλισμός (πβ. γαλλ. formalisme) –  μορφοκρατία ή τυποκρατία.

Φοίβος Ι. Πιομπίνος