ΓΙΑ ΝΑ ΕΛΕΥΘΕΡΩΣΟΥΜΕ ΚΑΙ ΝΑ ΠΡΟΣΤΑΤΕΨΟΥΜΕ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΤΑ ΒΟΗΘΗΣΟΥΜΕ ΝΑ ΜΗΝ ΓΙΝΟΥΝ ΜΑΖΑ…

Ο άνθρωπος που δεν θέλει να ανήκει στη μάζα, χρειάζεται μόνο να πάψει να είναι νωθρός απέναντι στον εαυτό του να αναλάβει την ευθύνη της ζωής του. Οι πολιτισμοί μέχρι σήμερα δημιουργήθηκαν και διευθύνθηκαν από μια μικρή πνευματική αριστοκρατία! Ποτέ από τις μάζες.

Για να αρχίσει να υπάρχει η «μάζα» ως ψυχολογική ενότητα, πρέπει να ξεπεραστεί η κατάσταση χάους και αδιαφορίας που αρχικά επικρατεί σ’ ένα τυχαίο σύνολο ανθρώπων. Σ’ αυτό το σύνολο κυριαρχούν η μια δίπλα στην άλλη και εναλλάσσονται συνεχώς, η αδιαφορία, η φιλία και η διαμάχη. Η «μάζα» δίνει μια δομή σ’ αυτόν τον «σωρό». Αυτό επιτυγχάνεται αν εκπληρωθεί μια προϋπόθεση: Τα διάφορα άτομα πρέπει να έχουν κάτι το κοινό, πρέπει να έχουν συμφωνήσει σε κάτι π.χ. ένα κοινό ενδιαφέρον ή συμφέρον, ένα κοινό αγαπητό ή μισητό αντικείμενο ή σύμπτωμα, πάντως μια κοινή κατεύθυνση αισθήματος. Ως συνέπεια αυτού έχουν τότε την ικανότητα αλληλεπίδρασης.

Η μάζα είναι αντικείμενο και της κοινωνιολογικής ανάλυσης, εδώ μας ενδιαφέρουν μόνον ορισμένα χαρακτηριστικά και ως μάζα θεωρούμε όλα τα σχήματα που ονομάζονται με συνώνυμες λέξεις: Κλίκα, ομάδα, ορδή, όχλος, κοινότης.

Το φαινόμενο της εξουσίας μέσα από την μάζα ξεκινάει από το γεγονός ότι σε καιρούς κρίσης βρίσκονται συχνά ορισμένα χαρισματικά άτομα, τα οποία αντιπροσωπεύουν προς τα έξω εκείνα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που ασυνείδητα θα επιθυμούσαν να έχουν οι άλλοι, πράγμα που τους κάνει να τα επιζητούν. Η πιο πρωτόγονη περίπτωση είναι όταν κυριαρχούν ο κοινοτισμός και ο λαϊκισμός·

Εδώ κάθε άνθρωπος «υπάρχει» μόνο ως κομμάτι της μάζας, έξω από την οποία δεν «υπάρχει», οπότε αισθάνεται άχρηστος, αδύναμος και φτωχός. Αυτό συμβαίνει όταν δεν έχουν αναπτυχθεί στα ανθρώπινα ζώα, προσωπικές ικανότητες, γνώσεις και απαιτήσεις. Η μάζα εδώ σημαίνει: Κατόπτρισμα του ενός στον άλλον και όλων μαζί απέναντι στον αρχηγό, που μπορεί να είναι ένας νεκρός ηγέτης ή ο αντικαταστάτης του ή ένας «ανεπίσημος» αρχηγός (chef informel), ή ένας θεός, που τους συγκρατεί ως «όλον» απορροφώντας και εξουδετερώνοντας τις «διαφορές» ανάμεσά τους, συγκροτώντας έτσι μια «οργανική ολότητα».

Όσο πιο αναπτυγμένος, διαφοροποιημένος, ανεξάρτητος και μορφωμένος είναι ένας άνθρωπος, τόσο λιγότερο επιρρεπής είναι στη «μαζοποίηση». Αλλά ο άνθρωπος είναι ένα εύθραυστο ον· αρκεί μια δύσκολη περίσταση ανασφάλειας και τα άγχη και η επιθετικότητα του τον οδηγούν στο να υπερνικήσει την ορθή του κρίση και τις καλές του διαθέσεις για χάρη της «φωλιάς» που του προσφέρει η μάζα, ακόμα και αν έχει εγκληματικούς σκοπούς. Η δυναμική της μάζας δεν διακρίνει ανάμεσα στις διάφορες τάξεις και παρατάξεις, η ιστορία έδειξε ότι πολλοί «διανοούμενοι» μπορούν εξίσου να είναι υστερικοί και φανατισμένοι όπως και οι «απλοί» άνθρωποι.

Το μοντέλο του ολοκληρωτισμού είναι κάτι το ξεχωριστό από όλα τα άλλα και η φύση του συνίσταται στη διαστροφή της μάζας, των θεσμών και των μηχανισμών συγχρόνως (δεν είναι ούτε δικτατορία ούτε αυταρχικό κράτος μόνο). Όπως το λέει η λέξη, υπάρχει μια σύγκλιση των τριών μορφών σ’ ένα «όλον», στα πλαίσια του οποίου τα άτομα ελέγχονται απόλυτα από έναν γραφειοκρατικό, τρομοκρατικό οργανισμό, που έχει γίνει «θεσμός» πέραν των παραδοσιακών θεσμών, διπλασιάζοντάς τους, και ο οποίος έχοντας το μονοπώλιο της εξουσίας και της ιδεολογίας, προσπαθεί να ελέγξει όχι μόνο τις πράξεις αλλά και τις σκέψεις και την ομιλία των ανθρώπων.

Αυτό το σύστημα έχει μια ορισμένη ισομορφία με την ψύχωση και την παράνοια. Κυριαρχεί η γενική δυσπιστία και η καχυποψία καθώς και το ψέμα. Οι άνθρωποι όχι μόνο ψεύδονται αλλά, πολύ χειρότερο, καταλήγουν να πιστεύουν στα ψέματα που οι ίδιοι λέγουν. Εδώ διαφαίνεται ένα πράγμα: Η παράσταση του «όλου» και του «τέλειου» είναι μια οπισθοδρομική φαντασίωση· έτσι στο κοινωνικό (και το πολιτικό) επίπεδο, μόνο ο χωρισμός των διαφόρων «κέντρων εξουσίας» μπορεί ν’ αποτελέσει μια αναγκαία προϋπόθεση της ελευθερίας των ατόμων και της δημοκρατίας.

Η προπαγάνδα έχει πάντα μια παράλογη βάση, γιατί οι προπαγανδιστές θεωρούν κυνικά ότι οι οπαδοί είναι «πρόβατα», παίρνοντας ως πρόφαση τις αδυναμίες τους και ως βάση τις συλλογικές δοξασίες (που υπερκαλύπτουν τόσο τη θρησκευτική όσο και την πολιτική συνείδηση), και χρησιμοποιούν ως μέσο/εργαλείο τον υπνωτισμό. Επομένως χωρίς την προΰπαρξη αδυναμιών και δοξασιών δεν λειτουργεί και ο υπνωτισμός. Η συνέπεια αυτού είναι ότι το παρελθόν αναβιώνει φαντασιακό και υποσκελίζει την αντίληψη του παρόντος, ενώ το μέλλον, ως φαντασιακή αντιστροφή του παρελθόντος, παίζει τον ίδιο ρόλο με αυτό.

Αυτά όλα συμβαίνουν γιατί αναβιώνει στη μάζα ένα αρχαϊκό, παιδικό αίτημα για υποταγή και προστασία κάτω από έναν οδηγό, και κάθε υποταγή γίνεται ανεκτή γιατί υπόσχεται εξαιρετικές ικανοποιήσεις: «Λύτρωση», «ευτυχία», αλλά και προστασία και σιγουριά. Οι άνθρωποι δεν υποτάσσονται σε κάποιον απλώς για λόγους «κουταμάρας» ή δειλίας και μόνο. Για να επιτύχει ο οδηγός (φύρερ) χρησιμοποιεί έναν ιδιαίτερο τύπο λόγου: Επαναλαμβάνει συνέχεια απλές φόρμουλες και συνθήματα ή μεταφορικές εικόνες, που μεταφράζουν πάντα μια έμμονη ιδέα, ένα δόγμα.

Ο εχθρός είναι η ελεύθερη συζήτηση και η αμφιβολία.

Η ψυχική και διανοητική ζωή των μαζών ενδιαφέρει εδώ στον βαθμό που είναι αντιφατική και δείχνει την παρουσία του παράλογου. Η συλλογική δράση των ανθρώπων δεν περιορίζεται όμως μόνο σ’ αυτό· τα προϊόντα της συλλογικής κουλτούρας (παραδοσιακά), οι κοινωνικοί θεσμοί ή οι αποφάσεις της κοινωνίας πολιτών είναι κάτι που πάντα ξεπερνάει τη «μάζα». Από την άλλη, η «ψυχολογία της μάζας» περιλαμβάνει εξίσου τα «κακά» και τα «καλά» πάθη· δεν μπορεί να καταλάβει κανείς τα μεν χωρίς τα δε, και πάντα το «έργο» των μεν έχει την ίδια μορφή με το «έργο» των δε, αλλά με αντίστροφο πρόσημο.

Μόνον η προσθήκη του ορθού λόγου αλλάζει το μονοδιάστατο αυτό παιχνίδι, πολλαπλασιάζοντας και διαφοροποιώντας τα επίπεδα. Μάζα σημαίνει εδώ κατά πρώτον λόγο τις ασυνείδητες λειτουργίες ενός συνόλου ανθρώπων σε κατάσταση υστερίας.

Στην περίπτωση αυτή η σκέψη παίρνει την μορφή αυτοματισμού σε αντίθεση με την κριτική σκέψη, η οποία συνέχεια σταματάει το παιχνίδι των συνειρμών (μεταθέσεις, συμπυκνώσεις) και το συγκρίνει με τα δεδομένα της πραγματικότητας (εξωτερικής και εσωτερικής). Οι λέξεις επαναποκτούν στη σκέψη των μαζών το μαγικό τους βάρος, που συνίσταται σε αναμνήσεις και εικόνες, οι οποίες όμως έχουν κατευθείαν πρόσβαση στην «πραγματικότητα».

Με τον ίδιο τρόπο, τα ονόματα υποστασιοποιούνται και γίνονται τα ίδια πρόσωπα που έχουν τη δική τους ζωή. Έτσι μια έννοια, όπως ο Σοσιαλισμός ή ο Καπιταλισμός, γίνεται πρόσωπο, καλό ή κακό, ανάλογα με την πολιτική τοποθέτηση, και αυτό φαίνεται ιδιαίτερα σε συνθήματα όπως «Θάνατος στον Καπιταλισμό» ή «Θάνατος στον Κομμουνισμό».

Αντίστροφα, τα πρόσωπα (των αρχηγών, των «ηρώων», των «μαρτύρων») γίνονται σύμβολα-προγράμματα. Όλη αυτή η σύγχυση ιδέας και πραγματικότητας έχει ένα πρακτικό πλεονέκτημα: Το άμεσο πέρασμα από την ιδέα στη δράση. Έτσι η δογματική σκέψη και η ιδεολογία δεν είναι τίποτ’ άλλο παρά μια «υποδουλωμένη» σκέψη, μια σκέψη που δεν ακολουθεί τους δικούς της, αυτόνομους κανόνες διαφοροποίησης και διάδοσης, αλλά κυριαρχείται από ξένες προς αυτή σκοπιμότητες.