Μελέτη και ερμηνεία των Μύθων

Η μελέτη και η ερμηνεία των μύθων απασχόλησε τον άνθρωπο από την αρχαιότητα και συνεχίζει να το απασχολεί ως τις μέρες μας. Ανάλογα με το πρίσμα που ο καθένας χρησιμοποίησε, τοποθετήθηκε και απέναντι στο μύθο. Ετσι, έχουμε πάρα πολλές τοποθετήσεις, σχολές και γραμμές έρευνας των μύθων. Η μελέτη αυτή -μια και ο μύθος είναι αναπόσπαστο τμήμα του ανθρώπινου πολιτισμού- είναι σημαντική. Θα κάνουμε έτσι μία συνοπτική παρουσίαση των πολυάριθμων προσπαθειών μελέτης και ερμηνείας των μύθων.ΑΛΛΗΓΟΡΙΚΗ

Αυτή η μέθοδος ερμηνείας ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το τι συμβολίζουν οι θεοί, γιατί το πρόβλημα ήταν οι θεοί ήταν πάντα επίκαιρο και καυτό. Οι Στωικοί φιλόσοφοι ήταν αυτοί που συστηματοποίησαν αυτή τη μέθοδο και απόδωσαν κυρίως δύο ειδών αλληγορίες στους μύθους:

Φυσική αλληγορία: Οι θεοί είναι προσωποποιήσεις αρετών, ηθικών και πνευματικών αξιών. Πολλά συμπεράσματα γι’αυτούς τους συμβολισμούς βγαίνουν από την ετυμολογική ανάλυση των ονομάτων. Βέβαια, πριν από τους Στωικούς και άλλοι ασχολήθηκαν με αυτόν τον τρόπο ερμηνείας, όπως ο Ηράκλειτος και οι Ορφικοί. Γενικά ένας μεγάλος χορός φιλοσόφων ασχολήθηκε με τους μύθους, από τον Ξενοφάνη μέχρι τον Αριστοτέλη.

Ιστορική-Ορθολογιστική: Αυτή η μέθοδος υποστηρίζει ότι οι θεοί -αν όχι όλοι πάντως αρκετοί από αυτούς- όπως και οι ήρωες, υπήρξαν σαν ιστορικά πρόσωπα. Αργότερα θεοποιήθηκαν λόγω της μεγάλης προσφοράς τους στην ανθρωπότητα. Αυτή την προσέγγιση τη βρίσκουμε στον Εκαταίο και κατά κάποιο τρόπο στον Φερεκύδη, ο οποίος όμως σήμερα ίσως δεν γίνεται και τόσο αντιληπτός. Ονομάζεται ακόμη ορθολογιστική αυτή η μέθοδος γιατί προσπαθεί να ερμηνεύσει τους μύθους με ένα λογικό τρόπο και να αποκαλύψει τα ιστορικά γεγονότα που κρύβονται πίσω από τους μύθους. Εκφραστές της ήταν ακόμη ο Πολύβιος, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, ο Στράβων και ο Ευήμερος.

Αυτοί οι δυο τρόποι ερμηνείας των μύθων κυριάρχησαν από την κλασική αρχαιότητα μέχρι τους ελληνιστικούς χρόνους. Ολα τα μεγάλα ονόματα της αρχαιότητας, κυρίως φιλόσοφοι όπως ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, αλλά και οι Σοφιστές, οι Τραγικοί και άλλοι διαμάχονταν για τα νοήματα των μύθων.

Ο Πλάτωνας αποτελεί ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο για τη σχέση του με το Μύθο, γιατί, ενώ είναι μεγάλος διαλεκτικός φιλόσοφος, δεν καταργεί -αλλά ερμηνεύει και μάλιστα όταν χρειαστεί χρησιμοποιεί- το μύθο. Πλάθει μύθους που έχουν όλη την ποιητικότητα και τη ζωντάνια των αρχαίων μύθων.

Ευημερισμός

Αυτός ο τρόπος ερμηνείας εντάσσεται στην ιστορική περίοδο. Ονομάστηκε έτσι από την Ευήμερο (330-260π.Χ.), μέτριο συγγραφέα, ο οποίος έγραψε ένα μυθιστόρημα με τίτλο “Ιερά Αναγραφή”. Χρησιμοποίησε το αγαπητό στην εποχή του είδος της περιηγητικής λογοτεχνίας. Στο μυθιστόρημά του οι θεοί των αρχαίων είναι οι πρωταγωνιστές. Εδινε δηλαδή μία ιστορική ύπαρξη στους θεούς, οι οποίοι κατ’ αυτόν ήταν αρχικά μεγάλοι άνθρωποι, αρχαίοι βασιλιάδες, που θεοποιήθηκαν αργότερα λόγω της προσφοράς τους προς τους ανθρώπους. Το έργο του Ευήμερου είχε μεγάλη απήχηση λόγω της μεγάλης διάδοσης που είχε στην εποχή του η περιηγητική λογοτεχνία και λόγω της φθοράς που είχε υποστεί η αρχαία θρησκεία από τους Σοφιστές και μετά. Ο επερχόμενος Χριστιανισμός υιοθέτησε την αντίληψη του Ευήμερου, γιατί ακριβώς αυτή η ερμηνεία βοηθούσε στη διαμάχη με την αρχαία θρησκεία: Οι θεοί ήταν ιστορικά πρόσωπα, βασιλιάδες που θεοποιήθηκαν και τίποτα περισσότερο. Η αληθοφάνεια αυτής της μεθόδου συντέλεσε στην εξάπλωση του Ευημερισμού στις αμόρφωτες μάζες.

Μεσαίωνας και Αναγέννηση

Στο Μεσαίωνα και την Αναγέννηση δεν λείπει η ενασχόληση με τους αρχαίους μύθους. Δεν χρησιμοποιήθηκε καμία νέα μέθοδος. Οι αρχαίοι θεοί είχαν καταργηθεί, αλλά δεν χάθηκαν εντελώς. Κατόρθωσαν να επιζήσουν και μέσα στον Χριστιανισμό. Ο Jean Sernec στο έργο του ” Η επιβίωση των αρχαίων θεών ” αναφέρει τέσσερις δρόμους μέσα από τους οποίους οι αρχαίοι θεοί “πέρασαν” στη νεώτερη εποχή. Παρά τις προσπάθειες για κατάργηση των αρχαίων θεών -και της μυθολογικής παράδοσης ταυτόχρονα- έγινε ένας συμβιβασμός, γιατί δε γινόταν διαφορετικά. Η αρχαία ελληνική μυθολογία ήταν δεμένη με την παιδεία, και ο κόσμος διατηρούσε την επαφή έτσι με τον ζωντανό κόσμο των θεών που αναφέρονταν σε όλα τα κείμενα τα οποία οι μορφωμένοι μελετούσαν: φιλοσόφους, επικούς και τραγικούς ποιητές. Ετσι, ο συμβιβασμός ήταν απαραίτητος και έγινε σε τέσσερα επίπεδα, όπως προαναφέραμε κατά τον Sernec: α) Ιστορική Παράδοση, β) Φυσική Παράδοση, γ) Ηθική Παράδοση και δ) Εγκυκλοπαιδική Παράδοση.

Ιστορική Παράδοση ονομάζει ο Sernec το δρόμο της επιβίωσης των αρχαίων θεών που περνά μέσα από την Ιστορία. Πρόκειται για την αντίληψη του Ευημερισμού που αναφέραμε πιο πριν. Οι θεοί ήταν ιστορικά πρόσωπα, πρώτοι “ευρέτες” και μαζί τους συμβαδίζουν οι ήρωες και οι σοφοί της Αρχαιότητας. Είναι χαρακτηριστικό ότι προσωπογραφίες φιλοσόφων της Αρχαιότητας συναντούμε μέσα σε χριστιανικές εκκλησίες.

Φυσική Παράδοση ονομάστηκε η επιβίωση των αρχαίων θεών μέσα από το δρόμο της Φυσικής Φιλοσοφίας, που κατά το Μεσαίωνα και την Αναγέννηση ταυτίστηκε με την Αστρολογία. Οι θεοί και οι ήρωες έδωσαν τα ονόματά τους σε πλανήτες και αστερισμούς και πάλι, παρά τις αντίθετες προσπάθειες, κράτησαν σταθερά τις θέσεις και τα ονόματά τους στον ουρανό. Αλλωστε η Αστρολογία χρησιμοποιόταν κατά κόρον στο Μεσαίωνα και την Αναγέννηση, ακόμα δε και ανώτεροι εκκλησιαστικοί λειτουργοί ασχολούνταν μ’ αυτήν.

Η Ηθική Παράδοση σχετίζεται με την αλληγορική ερμηνεία, που αποδίδει στους θεούς το συμβολισμό αρετών, καταστάσεων της ψυχής και αφηρημένων εννοιών. Ο Μιχαήλ Ψελλός είναι χαρακτηριστικός εκπρόσωπος αυτής της παράδοσης μαζί με τον Πλήθωνα, το έργο του οποίου ” Νόμων Συγγραφή ” κάηκε με διαταγή του Πατριάρχη Γεώργιου Σχολάριου πριν ακόμη εκδοθεί. Στη Δύση γενικά γνωρίζει μεγάλη εξάπλωση αυτός ο δρόμος “συμβιβασμού” και έμμεσης κατά κάποιο τρόπο παραδοχής ότι “κάτι κρύβεται” πίσω από τη μυθολογία και τους αρχαίου θεούς.

Εγκυκλοπαιδική Παράδοση. Σύμφωνα με τον εγκυκλοπαιδισμό, όλες οι ανθρώπινες γνώσεις μπορούν να ταξινομηθούν και νά αποτελέσουν ένα οικοδόμημα. Μέσα σ’ αυτό έχουν τη θέση τους και οι αρχαίοι θεοί και γενικά το σώμα (corpus) της αρχαίας μυθολογίας.

Ετσι επέζησαν οι θεοί και η μυθολογία στο Μεσαίωνα και την Αναγέννηση, παρά την πανίσχυρη πίεση του Χριστιανισμού. Ομως οι αιώνες πέρασαν. Ο σκοταδισμός του Μεσαίωνα υποχώρησε και οι επιστήμες άρχισαν τα πρώτα τους βήματα. Ο Ορθολογισμός και ο Θετικισμός αντιτάσσονται στην πίστη. Ταξίδια και ανακαλύψεις φέρνουν νέα υλικά και απομακρυσμένες και άγνωστες μυθολογίες προσφέρονται στους ερευνητές, οι οποίοι περιορίζονταν στην ελληνορωμαϊκή μυθολογία και τη Βίβλο. Μεγάλο ενδιαφέρον εμφανίζεται για την παγκόσμια μυθολογία και νέες σχολές μελέτης των μύθων παρουσιάζονται στον 18ο και 19ο αιώνα.

Ο Ορθολογισμός θεωρεί ότι οι μύθοι ανήκουν σε μία παιδική φάση της ανθρωπότητας και πάνω σ’ αυτή τη βάση λειτουργούν οι εκπρόσωποί του. Να σημειώσουμε ότι, παρά την κοινή τους ορθολογιστική βάση, είχαν σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ τους, γιατί ο καθένας πίστευε ότι η δική του κατεύθυνση έρευνας είναι η σωστή. Δίπλα στον Ορθολογισμό βαδίζει ο Ρομαντισμός, ο οποίος θεωρεί ότι, δίπλα στη λογική σκέψη του ανθρώπου, ο Μύθος αντιπροσωπεύει έναν άλλο τρόπο σκέψης, που δεν πρέπει να τον απορρίψουμε.

Η Σχολή της Συγκριτικής μεθόδου

Αυτή η μέθοδος ήταν ένα αναπόφευκτο αποτέλεσμα της εισόδου στον τομέα της έρευνας μυθολογιών από πολλά μέρη του κόσμου. Ετσι, άνοιξε ο δρόμος για συγκρίσεις μεταξύ τους. Η Συγκριτική Μέθοδος λοιπόν, όπως το λέει και το όνομά της, προσπαθεί να φτάσει στην προέλευση των μύθων, χρησιμοποιώντας τη σύγκριση μεταξύ των διάφορων μυθολογιών. Η προσφορά της μεθόδου αυτής είναι μεγάλη, γιατί δεν μπορεί να καταλήξει κανείς σε συμπεράσματα για το μύθο αν δεν εξετάσει μύθους μέσα από ένα μεγάλο αριθμό λαών. Οι διάφορες συγκριτικές εργασίες πρόσφεραν το υλικό που θα οδηγούσε σε κάποια συμπεράσματα. Βέβαια, η Συγκριτική Μέθοδος χωρίζεται σε διάφορους δρόμους, γιατί ο κάθε ερευνητής με βάση την επιστημονική του κατάρτιση και τα ενδιαφέροντά του, χρησιμοποίησε και μία μέθοδο προσφιλή σ’ αυτόν. Ετσι έχουμε τρεις κατευθύνσεις: τη γλωσσολογική, την ανθρωπολογική και την ιστορική.

Κύριος εκπρόσωπος της γλωσσολογικής κατεύθυνσης είναι ο Μαξ Μύλλερ, ο οποίος στην εποχή του είχε πολύ μεγάλο αριθμό φανατικών οπαδών,αν και στη δική μας εποχή οι απόψεις του θεωρύνται “αστείες”. Πρωτοπόρος όμως στη συγκριτική έρευνα, έκαμε γνωστή στη δύση την Ινδική Μυθολογία, η οποία τον είχε γοητεύσει, όπως άλλωστε και μεγάλο μέρος της Ευρώπης και κυρίως τη Γερμανία. Υποστήριξε ότι οι Μύθοι είναι μία “ασθένεια της γλώσσας” ενώ στον πυρήνα των μύθων της Ελληνορωμαϊκής και Ινδικής Παράδοσης τοποθέτησε τον “ηλιακό” συμβολισμό. Τόσο οι θεοί όσο και οι ήρωες συσχετίζονται με τον ήλιο και τα φυσικά φαινόμενα γενικά.

Ταυτόχρονα εργαζόταν η ανθρωπολογική σχολή. Γι’ αυτήν ο μύθος δεν οφείλεται σε μία “ασθένεια της γλώσσας”, όπως υποστήριζε ο Μύλλερ, αλλά είναι κατάλοιπο της ανιμιστικής φάσης του ανθρώπινου πολιτισμού. Και οι δύο σχολές δέχονται σαν πυρήνα των μύθων τα φυσικά φαινόμενα, όμως διαφωνούν στο ποιο να βάλουν στο επίκεντρο. Ετσι π.χ. ο James Frazer -ο οποίος έγραψε το περίφημο έργο “Χρυσός Κλώνος μέσα από το οποίο εξετάζει ένα αναρίθμητο πλήθος μύθων- τοποθετεί στο επίκεντρο την αντίληψη του “Θνήσκοντος Θεού”, ο οποίος μέσα στο χρόνο πεθαίνει και ανασταίνεται ακολουθώντας -ή προκαλώντας- τον αντίστοιχο κύκλο της Φύσης.

Η ιστορική κατεύθυνση προσεγγίζει διαφορετικά το θέμα. Πολύ μεγάλη σημασία δίνεται στα αστρολογικά φαινόμενα και γνώσεις και αντίστοιχα στον Βαβυλωνιακό Πολιτισμό, ο οποίος είχε αναπτύξει στο έπακρο την επιστήμη για τα ουράνια σώματα. Για τους υποστηρικτές αυτής της σχολής, οι μυθολογίες έχουν τη ρίζα τους στη Βαβυλωνία. Οι διάφοροι μύθοι είναι στη βάση τους ημερολογιακοί και αντανακλούν στον κόσμο μας την εικόνα του ουράνιου κόσμου, έτσι όπως περιγράφεται στη Βαβυλωνιακή αστρονομία και κοσμογονία.

Στη Γερμανία αναπτύσσεται ιδιαίτερη ιστορική και φιλολογική σχολή. Αυτή η σχολή αναπτύχθηκε στο χώρο της κλασιής φιλολογίας και είχε σαν επίκεντρο τη συλλογή και ταξινόμηση των μύθος, εφαρμόζοντας μία αυστηρή ιστορική και φιλολογική κριτική, ακαδημαϊκού τύπου. Οι κυριότεροι εκπρόσωποί της ήταν ο Hegne, ο Kreuzer και ο Karl Otfried Muller που κατεύθυναν ο καθένας τη φιλολογική κριτική των μύθων προς τον δικό του στόχο. Εθεσαν αρκετά στοιχεία υπόψιν, όπως τη μορφή και το περιεχόμενο των μύθων σαν ξεχωριστά πράγματα, το σύμβολο σαν συνδυαστικό στοιχείο του μύθου (Kreuzer), ενώ ταυτόχρονα διαμάχονταν σφοδρά για την ινδική ή μη προέλευση της ελληνικής μυθολογίας.

Ρομαντισμός

Ο Ρομαντισμός έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στη μελέτη του Μύθου. Συγκρούεται με τον Ορθολογισμό και τοποθετεί το Μύθο σε ένα βάθρο ανεξάρτητο από τη λογική και αρκετά σταθερό, ώστε να στέκεται μόνο του. Ο Μύθος για τους Ρομαντικούς οδηγεί τον άνθρωπο στη σωστή σχέση με τη Φύση.

Ο Βίκο (Vico), o Χέρντερ (Herder) και ο Γκαίτε (Goethe) ήταν οι πρόδρομοι που άνοιξαν το δρόμο για την παραπέρα ενδυνάμωση και εξάπλωση των θέσεων του Ρομαντισμού ως προς το Μύθο, αλλά και στη διαμάχη με τον Ορθολογισμό. Ο  Βίκο θεωρεί το Μύθο ως αρχέγονη σοφία και ως μεσάζοντα ανάμεσα στον άνθρωπο και το Θείον. Ακόμα του αποδίδει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας. Ο Χέρντερ υποστήριξε ότι κάθε λαός έχει τους δικούς του μύθους και απλώς ο ένας λαός θεωρεί ψεύτικους τους μύθους του άλλου. Τοποθετεί το Μύθο δίπλα στην ποίηση, σαν δημιουργικές δυνάμεις των λαών. Ο Μύθος είναι ανάμεσα στη Φύση και τον άνθρωπο. Οσο πιο κοντά στη Φύση είναι ο άνθρωπος τόσο πιο ζωντανοί και οι μύθοι του. Αλλωστε όλο το Ρομαντικό κίνημα υποστήριξε μια επιστροφή στη Φύση, σε μία αναζήτηση της αυθεντικότητας του ανθρώπου. Ο  Γκαίτε προχωρεί ακόμη περισσότερο. Ταυτίζει το Μύθο με την Ποίηση και την Τέχνη με τη Φύση.

Ετσι, άνοιξε ο δρόμος και αναπτύχθηκε ο Ρομαντισμός και μάλιστα έφθασε στο αποκορύφωμά του στη Γερμανία. Οι Ρομαντικοί αναζητούσαν τους αρχαίους θεούς. Πολλοί πίστευαν ότι αυτοί οι θεοί δεν πέθαναν. Μέσα στο Γερμανικό Ρομαντισμό βρίσκουμε αρκετούς εκπροσώπους με σημαντικές τοποθετήσεις ως προς το Μύθο. Ξεχωρίζουμε τους: Χαίλντερλιν (Holderlin), Νοβάλις (Novalis), Φρ. Σλέγκελ (Fr. Schlegel) και Σέλλινγκ (Schelling). Απ’ αυτούς πάλι ο  Σέλλινγκ ξεχωρίζει. Θεωρεί ότι το Απόλυτο εκφράζεται μέσα από το Μύθο. ” Την αλληγορική ερμηνεία των μύθων την αντικαθιστά με την “ταυτιγορική” δηλαδή αυτήν που θεωρεί τις μυθικές μορφές ως αυτόνομες συλλήψεις του ανθρώπινου πνεύματος, οι οποίες πρέπει να εννοηθούν καθ’ εαυτές…”

Ετσι, ο Μύθος πήρε μία θέση όπως είπαμε αυτόνομη δίπλα στο Λόγο με υπέρμαχους κυρίως τους Γερμανούς Ρομαντικούς αφού στον αγγλικό, γαλλικό και αμερικάνικο Ρομαντισμό οι μύθοι έχουν βέβαια εξέχουσα θέση, αλλά μόνο ως θέματα στη λογοτεχνία και στην ποίηση.

Πηγή: www.neoastro.gr