Ποιοι είναι οι Ρωμανιώτες;  

Τρεις διαφορετικές είναι οι κατηγορίες, τρόπον τινα, των Εβραίων που έζησαν στην Ελλάδα: 1) οι Ρωμανιώτες που βρίσκονται εγκατεστημένοι  στη χώρα μας από την Αρχαιότητα, 2) εκείνοι που ακολούθησαν τους Ενετούς στα κατακτηθέντα από αυτούς ελληνικά εδάφη, όπως π.χ.  τα Επτάνησα, η Κύπρος και κυρίως η Κρήτη και 3) αυτοί που εκδιώχθηκαν το 1492 από την Ισπανία από τους καθολικούς βασιλιάδες Φερδινάνδο της Αραγωνίας και Ισαβέλλα της Καστίλλης κι ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β’ (1447-1512) τούς επέτρεψε να εγκατασταθούν στη Θεσσαλονίκη.

Οι Ρωμανιώτες, δηλαδή οι Εβραίοι της Ρωμανίας, με άλλα λόγια οι Βυζαντινοί Εβραίοι, αποτελούν το παλαιότερο τμήμα του εβραϊκού στοιχείου στην Ελλάδα με ιστορία άνω των δύο χιλιάδων ετών, αφού η παρουσία τους είναι παλαιότερη όχι μόνο  από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης αλλά και από τη ρωμαϊκή κατάκτηση του ελληνιστικού κόσμου. Σημειωτέον ότι η παλαιότερη μαρτυρία Ιουδαίων στον ελλαδικό χώρο είναι μιά βοιωτική επιγραφή του Ωρωπού που χρονολογείται στο πρώτο μισό του 3^ου π.Χ. αιώνα, την οποία αφιέρωσε στο Αμφιαράειον ένας «Μόσχος Μοσχίωνος Ιουδαίος» από τη Βοιωτία. Την εποχή του Αντίοχου του Επιφανούς (ανήλθε στο θρόνο το 175 π.Χ.) αναφέρεται πως ήρθε στη Σπάρτη ο αρχιερέας Ιάσων Γ’.  Οι Ρωμανιώτες είναι θα λέγαμε οι καθ’ όλα έλληνες συμπολίτες μας, και η Ελλάδα αποτελεί την έδρα της μοναδικής ρωμανιώτικης κουλτούρας. Γλώσσα τους είναι η Ρωμανιώτικη, μία διαλεκτος επίσης γνωστή υπό το σπάνιο όνομα Γεβανική, όρος που ανάγεται στην εβραϊκή λέξη Ιωνία, διάλεκτος εν πάση περιπτώσει της Ελληνικής. Μες στα χρόνια δημιούργησαν ιδιαίτερο πολιτιστικό κράμα: διατήρησαν ζωντανή την εβραϊκή τους θρησκεία, ενώ υιοθέτησαν στοιχεία της ελληνικής γλώσσας, φτιάχνοντας την γκρεκο-ιουδαϊκή διάλεκτο, όπως οι ομόθρησκοί τους Ασκενάζι μιλούν τα Γίντις, μία γερμανική διάλεκτο.  Χαρακτηριστική είναι και η επίδραση του ελληνικού πολιτισμού στην εβραϊκή τέχνη και τις ενδυμασίες. Η ολιγομελής  ρωμανιώτικη κοινότητα, δεν έχει πλέον ως φαίνεται επιζώντες που να μιλούν τη γλώσσα τους.  Οι σημερινοί Ρωμανιώτες μιλούν απλώς τη Νέα Ελληνική. Μεγάλες κοινότητες Ρωμανιωτών υπήρχαν στα Ιωάννινα, στη Θήβα, τη Χαλκίδα, την Κέρκυρα, την ΄Αρτα, την Κόρινθο, καθώς και στα νησιά Κρήτη, Λέσβο, Χίο, Σάμο, Ρόδο και Κύπρο. Σημειωτέον ότι οι Ρωμανιώτες διακρίνονται ιστορικά από τους Σεφαραδίτες, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν κυρίως στη Θεσσαλονίκη. Εξάλλου διαφέρουν και από τους Ασκενάζι που προέρχονται από την Κεντρευρώπη και τις σλαβικές χώρες.

Σχεδόν όλοι οι Ρωμανιώτες των Ιωαννίνων, η μεγαλύτερη ρωμανιώτικη κοινότητα στην Ελλάδα που δεν είχε αφομοιωθεί από τη σεφαραδίτικη κουλτούρα, υπήρξαν θύμαται του Ολοκαυτώματος. Σήμερα μερικές μόνο δεκάδες επιζώντων έχουν απομείνει στα Ιωάννινα, ενώ Ρωμανιώτες της ΄Αρτας, της Πρέβεζας κ.λπ. ζουν σήμερα στην Αθήνα, στο Ισραήλ και στις ΗΠΑ. Επιφανείς Ρωμανιώτες υπήρξαν ο ποιητής Γιωσέφ Ελιγιά (1901-1931) και η οικογένεια Μάτσα, όλοι από τα Ιωάννινα.

Φοίβος Ι. Πιομπίνος    piombinos.com